क.२.१ आकस्मिकता समन्वयमा अपाङ्गतासम्बन्धी जनचेतना
अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूका लागि आकस्मिक अवस्थामा केही गम्भीर परिणाम हुन्छ । नयाँ भौतिक अवरोध सिर्जना हुन्छ र सहयोग गर्ने सञ्जालहरू अवरूद्ध हुन्छन् । सबैका लागि र खास गरेर दृष्टिसम्बन्धी समस्या भएका व्यक्तिहरूलाई सूचनामा पहुँच कठिन हुन्छ । राहत सेवामा अक्सर अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूलाई ध्यान दिइएको हुँदैन । उनीहरू आधारभूत आवश्यकताका लागि संघर्ष गर्छन् र बाह्य सहयोगमा बढी निर्भर रहन्छन् ।
समन्वय संयन्त्रले अपाङ्गता सम्बन्धित योजना र कामको लागि भेटघाट तथा छलफल गर्न विभिन्न क्षेत्रका व्यक्तिहरूलाई सक्रिय गराउँछ । यस्तो संयन्त्रको प्रकार आकस्मिकताको स्थान र स्तरमा निर्भर गर्छ ।
ठूलो स्तरमा भएको आकस्मिकताको अवस्थामा धेरै कार्यकर्ताहरूका अपाङ्गताका सवालमा विभिन्न जिम्मेवारी हुनसक्छन् । यसका लागि स्पष्ट सेवा, सर्तसहित अन्तरक्षेत्रीय अपाङ्गता समन्वय समूह स्थापना गरिनुपर्छ ।
१. समग्र स्थिति (Overview) - क २.१.१
उपलब्ध सूचनाको स्रोतलाई उपयोग गरी आकस्मिकको स्तर र प्रकारको बारेमा एउटा समग्र दृश्य प्राप्त गर्नुहोस् (जस्तै प्रत्यक्षदर्शीका भनाइ, फोन सम्पर्क, सञ्चार माध्यमका रिपोर्टहरू, भूउपग्रहका तस्विरहरू)
२. मुख्य सूचनादाता - क २.१ .२
मुख्य सरोकारवाला अपाङ्गता भएका व्यक्तिका संस्थासँग सम्पर्क स्थापित गर्नुहोस् । अपाङ्गता भएका व्यक्तिका संस्था छैनन् भने अपाङ्गताको बारेमा सूचना दिने अरू सूचनादाता पहिचान गर्नुहोस् ।
३. अपाङ्गतासम्बन्धी तथ्याङ्क - क २.१.३
प्रभावित क्षेत्रमा अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूको तथ्याङ्क लिने पहल गर्नुहोस् । विपद्भन्दा पहिले अपाङ्गतासम्बन्धी कुनै तथ्याङ्क छैन भने अपाङ्गता भएका व्यक्तिका संस्थासँग मिलेर लेखाजोखाको एउटा अङ्ग बनाउनुहोस् । अपाङ्गता समन्वय समूह वा सम्पर्क सूत्रमार्फत सूचना प्रवाह गर्नुहोस् । सूचनालाई सुरक्षित तरिकाले भण्डारण गर्नुहोस् ।
मानिसहरू उनीहरूका सूचनालाई तथ्याङ्क बैंकमा राख्न मञ्जुर छन् कि छैनन् भनी सोध्नुहोस् र यसलाई अध्यावधिक राखिन्छ भन्ने सुनिश्चित गर्नुहोस् । कुन कुन सूचनामा कसको कसको पहुँच हुनसक्छ भन्ने कुरा र सूचनाको दुरूपयोग नहुने कुरा सुनिश्चित गर्नुहोस् ।
६. तालिम - क २.१.६
कर्मचारी एवं स्वयंसेवकलाई व्यवहारिक उदाहरणसहित अपाङ्गता भएका व्यक्तिलाई कसरी सहयोग गर्ने तथा सेल्टर र बसोबासमा पहुँचको वातावरण बनाउने बारेमा तालिम दिनुहोस्।
सानो स्तरको आकस्मिकताको अवस्थामा प्राय: गरेर विभिन्न जिम्मेवार क्षेत्र र व्यक्तिहरूको जिम्मेवारीमा अपाङ्गता एकीकृत अंगको रूपमा नै रहन्छ । यसको लागि हरेक क्षेत्रमा र क्लष्टरमा अपाङ्गता सम्पर्क सूत्र स्थापना गरिनुपर्छ । १
अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूको सन्दर्भमा पूर्वतयारीको बारेमा राम्ररी बुझ्नुहोस् । केही देशहरूमा अपाङ्गतासम्बन्धी जिम्मेवारी स्वास्थ्य मन्त्रालयमा रहन्छ भने केहीमा समाजकल्याण मन्त्रालयमा ।
एकदमै सही सूचना प्राप्त नभएसम्मका लागि प्रभावित कुल जनसंख्याको १५ प्रतिशत मानिस अपाङ्गता भएका व्यक्ति छन् भन्ने मान्नुहोस्२ र यसलाई विपद् राहत आकस्मिक कोष (DREF) तथा विभिन्न अपिल, प्रतिकार्य रणनीति र बजेटमा ध्यान दिनुहोस् ।
४. प्रतिच्छेदन - क २.१.४
सबै क्षेत्रको बृहत् र जनमुखी प्रतिकार्य होस् भन्ने सुनिश्चित गर्न अपाङ्गता सम्पर्क सूत्र र अन्य प्रसङ्गलाई सँगै जोड्नुहोस् (जस्तै लैङ्गिक, उमेर, प्रभावित मानिसप्रतिको जवाफदेही) ।
५. समन्वय बैठक - क २.१.५
सेल्टर र बसोबास व्यवस्थापन समन्वय बैठकका एजेण्डामा अपाङ्गताको सवाल राख्नुहोस् र प्राविधिक निर्देशनसम्बन्धी दस्तावेजमा पहुँचसहितका डिजाइनका मापदण्ड समावेश गर्नुहोस् । अपाङ्गता समन्वय समूह तथा सम्पर्क सूत्रलाई पनि बैठकमा बोलाउनुहोस् र सुझावहरू लिनुहोस् ।
७. प्रेषण सेवा - क २.१.७
अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूका संस्था, सरकार र अन्य संस्थाहरूसँग मिलेर कसले के काम कसरी कहाँ र कहिले गर्नसक्छन् भन्ने कुरा राम्रोसँग नक्शाङ्कन गरेर प्रभावकारी प्रेषण प्रणाली निर्माण गर्नुहोस् ।
क.२.१. घटना अध्ययन
सन् २०१३ को अन्त्यतिर फिलिपिन्समा हाइयान नाम गरेको सामुद्रिक आँधी आयो । आकस्मिक प्रतिकार्यको एउटा हिस्साको रूपमा प्रोटेक्सन क्लष्टरअन्तर्गत अपाङ्गता र ज्येष्ठ नागरिक कार्यदल गठन गरियो ।
विपद्बाट प्रभावित अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूको प्रारम्भिक प्रतिवेदन अपूर्ण थिए । अपाङ्गता र ज्येष्ठ नागरिक कार्यदलको पहिलो काम भनेको तथ्याङ्क सङ्कलन सामजस्यपूर्ण र उमेर लिङ्ग तथा अपाङ्गताअनुसार वर्गीकरण भएको सुनिश्चित गर्नु थियो । प्रेषण सेवाको लागि मार्ग निर्धारण गर्न स्वास्थ्य क्लष्टरसँगको साझेदारीमा अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूका लागि सेवाको नक्शाङ्कन गरियो ।
अपाङ्गता र ज्येष्ठ नागरिक कार्यदलको अर्को लक्ष मूलधारका संस्थाहरूका कामहरूमा अपाङ्गतालाई समावेश गराउन उनीहरूको क्षमता विकास गर्नु हो । यसअन्तर्गत तालिम र प्राविधिक सहयोग पर्छ । विभिन्न क्लष्टरहरूका रणनीतिक प्रतिकार्य योजनामा अपाङ्गता भएका व्यक्ति र ज्येष्ठ नागरिकहरूको समावेशीकरणसँग सम्बन्धित सूचकहरूलाई पनि समावेश गरियो ।
सोही प्रकारको अवधारणा अन्य क्षेत्रहरूमा पनि परीक्षण गरियो । खास गरेर पाकिस्तानमा जहाँ सन् २०१० को बाढीपश्चात अपाङ्गता र ज्येष्ठ नागरिक कार्यदल यसका सदस्यको रूपमा अरू १० वटा संस्थाहरू (राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय) भए ३।
Footnotes Section
१साभार : CBM, IFRC, IOM, UNICEF, UNISDR, WHO: Guidance Note on Disability and Emergency Risk Management for Health (2013)
२UN World Health Organization (WHO): World Report on Disability (2011)
३A report and resource book from the ADTF in Pakistan was published in 2011. See http://www.cbm.org/article/downloads/54741/ADTF_Report.pdf