क १.२. VCA, PASSA र अन्य सहभागितासम्बन्धी लेखाजोखा उपकरण
वल्नरएविलिटि कपासिटी अनालिसिस (VCA) र पार्टीसिपेटरी एप्रोच टु सेल्फ सेल्टर अवेयरनेस (PASSA) रेडक्रस सोसाइटी र रेडक्रिसेन्ट सोसाइटीले बारम्बार उपयोग गर्ने उपकरण हुन् ।
उल्लेखित प्रत्येकमा सहभागितासम्बन्धी उपकरण र अवधारणाको समूह समावेश छन् । यस उपकरणले समुदायसँगै कर्मचारी र स्वयंसेवकलाई सक्षम बनाउँछ र सामान्य अवस्था र सेल्टरसँग सम्बन्धित विषयमा खतराको अवस्था, जोखिमको मात्रा, क्षमता र प्राथमिकताहरू पहिचान गर्छ । तल भिसीए र पीएएसएसएलाई अपाङ्गता समावेशी कसरी बनाउने भन्ने सम्बन्धमा खास सिफारिस प्राप्त गर्न सक्नुहुनेछ । ५
ती सिफारिस अन्य समुदायमा आधारित लेखाजोखा र अवधारणामा पनि प्रयोग हुनसक्छन् । जस्तैः समुदायमा आधारित स्वास्थ्य र प्राथमिक उपचार (CBHAF) । यस खण्डको अन्त्यमा रहेको Further Reading अन्तर्गत PASSA र VCA कसरी गर्ने भन्ने बारेमा सामान्य मार्गदर्शन पाउनुहुनेछ ।
१. समावेशी योजना निर्माण - क १.२.१
समुदायसँगको छलफलको सुरूवातदेखि अपाङ्गता भएका व्यक्ति र उनीहरूका सवालहरूलाई समावेश गराउन स्पष्ट प्रतिवद्धता जनाउनुपर्दछ । अपाङ्गता भएका व्यक्तिको क्षमतालाई सहयोग पुर्याउनु अवरोध र जोखिमको मात्रालाई घटाउने मुख्य तत्व हो ।
२. सक्रिय सहभागिता - क १.२.२
VSCA र PASSA प्रक्रियामा अपाङ्गता भएका व्यक्तिका संस्था र स्वावलम्बी समूहलाई संलग्न गर्नु पर्दछ । उनीहरूले सूचनामा सहयोग गर्न, अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूलाई सहभागिताको लागि उत्प्रेरित गर्न र महत्वपूर्ण सुझाव दिन सक्छन् ।
३. तालिम - क १.२.३
स्वयंसेवक र कर्मचारीहरूका लागि तालिममा अपाङ्गतासम्बन्धी सवाल समावेश गर्नुहोस् । मुख्य सन्देशः
- आकस्मिकताको असरलाई बुझ्न अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूसँग प्रत्यक्ष कुराकानी गर्नुहोस् ।
- विभिन्न ढाँचा र माध्यमको प्रयोग गरी सरल, स्पष्ट र सामञ्जस्यपूर्ण सन्देश प्रवाह गर्नुहोस् ।
- समुदायमा अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूको सामाजिक अवस्थाको बारेमा बुझ्नुहोस् ।
लेखाजोखालाई पूर्णरूपमा सहभागितामूलक बनाउन पर्याप्त समय दिनुहोस् । बहु ढाँचामा सूचना तयार गर्न, पहुँचसहितको बैठक बस्ने स्थान पाउन, यातायात व्यवस्था गर्न, घरघरमा पुग्न र अपाङ्गता सवालमा कर्मचारीलाई तालिम दिन केही बढी समय लाग्न सक्छ ।
४. लेखाजोखा उपकरण - क १.२.४
स्वयंसेवक र कर्मचारीहरूका लागि तालिममा अपाङ्गतासम्बन्धी सवाल समावेश गर्नुहोस् । मुख्य सन्देशः
प्रश्नावली र लेखाजोखा उपकरणलाई अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूको लागि पहुँचयुक्त बनाउने र अपाङ्गतासम्बन्धी तथा अवरोधसम्बन्धी प्रश्नहरू समावेश गर्ने कार्य गर्नुहोस् ।
उदाहरण :
- समुदायमा वा बसोबास क्षेत्रमा अवरोध पहिचान गर्न गरिने भ्रमण (transect walk)मा अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरुलाई साथमा लिनुपर्दछ ।
- कुनै खास वर्गको अलग्गै समूह बनाउनुको सट्टा समुदायका विविध सदस्यहरू (बालबालिका, ज्येष्ठ नागरिक, गर्भवति महिला, अपाङ्गता भएका व्यक्ति आदि )को समूह बनाउनुपर्दछ । यसले अवरोध र अनुभवलाई एकअर्कामा आदानप्रदान गर्न सक्छन् ।
- अन्तर्वार्ताको बेला विभिन्न प्रकारका अपाङ्गता पहिचान गर्न र अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूले सेल्टर र बसोबास गरिरहेका स्थानहरूमा दैनिक कामहरू गर्दा अनुभव गरिरहेका अवरोध थाहा पाउन प्रश्नहरू सोध्नु होस् ।
५. सूचना - क १.२.५
पहुँचयुक्त स्थानमा आयोजना गरिएको सूचना र सचेतनासँग सम्बन्धित बैठकमा अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूलाई बोलाइने (सही समयमा) कुरा सुनिश्चित गर्नुहोस् ।
६. गृह भेट/घरदैलो - क १.२.६
घरबाट बाहिर निस्कन नसक्ने अवस्थामा रहेका अपाङ्गता भएका व्यक्तिलाई उनीहरूका घरमै गएर भेट गर्नुहोस् । यसबाट उनीहरूका आवश्यकता लेखाजोखाको तथ्याङ्कमा प्रतिविम्बित हुन सक्नेछ ।
७. प्रतिवेदन - क. १.२.७
VCA र PASSA को प्रतिवेदनमा अपाङ्गताको मुद्दालाई स्पष्ट रूपमा देखाउनुहोस् । अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूले समुदायमा अनुभव गर्ने अवरोध र सामना गर्ने संयन्त्रमा विशेष ध्यान केन्द्रित गर्नुहोस् । अवरोध कम गर्न र अवरोधको सामान गर्ने संयन्त्रलाई गर्ने सहयोग पुर्याउने खालका कार्य
८. तथ्यलाई प्रस्तुत गर्ने - क १.२.८
सबैका लागि पहुँचयुक्त हुने ढाँचामा लेखाजोखाबाट प्राप्त तथ्यलाई समुदायमा प्रस्तुत गर्नुहोस् । लेखाजोखाको मूल्याङ्कनमा पनि अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूलाई सहभागी गराउनुहोस् ।
VCA र PASSA गर्दा सुरूमा र अन्त्यमा पेश गरिएका प्रश्नहरू समुदायको अपाङ्गतालाई हेर्ने दृष्टिकोणमा कुनै परिवर्तन आएको छ कि भनेर मापन गर्ने उपकरण हुनसक्छ ।
अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूको जोखिमको अवस्था लेखाजोखा गर्दा सेल्टर र बसोबाससँग वा भौतिक पहुँचसँग असम्बन्धित सवालहरू पनि पत्ता लगाउनुहुनेछ । यस्ता सवालहरूको पनि फलोअप गर्न, सम्बोधन गर्न र प्रेषण सेवा दिन तयार रहनुहोस् ।
क.१.२. घटना अध्ययन
भारतको उडिसा राज्यमा बंगालको खाडी क्षेत्र सामुन्द्रिक आँधी र बाढीको कारणले जोखिमको अवस्थामा छ । यस क्षेत्रमा विपद् सेल्टरमा गरिएको पहुँचसम्बन्धी लेखापरीक्षणमा ह्याण्डीक्याप इन्टरनेशनलले VCA, पूर्वतयारी योजना निर्माण र विपद्का अवस्थाको नक्कली अभ्यास (Mock Drills) मा अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूलाई धेरै मात्रामा वेवास्ता गरिएको तथा यस्ता काममा उनीहरूले योगदान गर्न सक्छन् भन्ने बारेमा कसैको पनि सोच नरहेको तथ्य पत्ता लगायो ।
अक्टुवर सन् २०११ मा भद्राक जिल्लाको नउगाउँमा कम्युनिटी साइक्लोन सेल्टर म्यानेजमेन्ट एण्ड मेन्टिनेन्स कमिटीको समेतको संलग्नतामा VCA गरिएको थियो ।
सामुदायिक कार्यकर्ताहरूले अपाङ्गता भएका व्यक्ति र तिनका परिवारहरूलाई घरघरमै गएर परियोजनाका बारेमा बताए । पहिलोपटक अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूको सहभागिताको लागि उनीहरूलाई CSMMC द्वारा औपचारिक निमन्त्रणा दिइयो जसले अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूलाई यस प्रक्रियामा समावेश हुन निकै उत्साहित गर्यो ।
VCA को अभ्यास गरी अन्य व्यक्तिहरू लगायत अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूबाट पनि पर्याप्त सुझावहरू सङ्कलन गरियो । यसमा सहजकर्ताहरूले देख्नमा समस्या हुने व्यक्तिहरूको लागि चम्किलो रङ्ग र वस्तुहरू प्रयोग गरे । किनकी उनीहरूले यसलाई हेर्न र अनुभूत गर्न सकून तथा यसैगरी सुन्नमा समस्या हुनेहरूका लागि ठूलो आवाजमा छलफल सञ्चालन गरे । यसबाट विपद्बाट समुदायमा रहेका विविध समूहहरू कसरी प्रभावित हुने रहेछन् भन्नेबारेमा समुदायले उपयोगी जानकारी हासिल गरे ।
साभार : Disability Inclusive Community Based Disaster Risk Management: A toolkit for practice in South Asia, Handicap International (2012).
Footnotes Section
५Several of these recommendations have been inspired by the Handicap International publication Disability Inclusive Community Based Disaster Risk Management: A toolkit for practice in South Asia (2012).
६One example is the Washington Group’s short set of 6 questions on disability: http://www.cdc.gov/nchs/washington_group/wg_questions.htm